Fin de Siècle

Het verband tussen De Kleine Johannes en het Impressionisme

De Kleine Johannes is een prozaverhaal geschreven door Frederik van Eeden en gepubliceerd in 1885 in het tijdschrift De Nieuwe Gids. Dit is een tijdschrift van Willem Kloos, een van de leiders van de vernieuwingen waar de Tachtigers bekend om staan. Van Eeden was een mede oprichter van het tijdschrift en behoorde ook tot de Tachtigers. Door te kijken naar de inhoud van het boek De Kleine Johannes, het impressionisme, de Tachtigers en Frederik van Eeden in het specifiek wordt er gekeken welke aspecten van het boek overeenkomen met het impressionisme (en welke juist niet).

De Kleine Johannes

Er wordt eerst een beknopte samenvatting van De Kleine Johannes gegeven.

Het boek van van Eeden gaat over een jongen die Johannes heet. Johannes hoopt elke dag dat er iets bijzonders gebeuren zal. Hij woont met zijn vader, hond (Presto) en kat (Simon) in een groot huis met een grote tuin. Johannes houdt heel veel van de natuur; hij begroet de bomen en planten. Het is een nieuwsgierige jongen.

Op een dag vind hij een bootje in een meer, waar hij in gaat zitten. Hier komt hij een elfje tegen genaamd Windekind. De vader van Windekind is de zon en zijn moeder is de maan. Hij is geboren in een windkolk zo heeft hij zijn naam gekregen.

Samen met Windekind gaat Johannes langs bij allemaal dieren zoals sprinkhanen, konijnen, padden en glimwormen. Johannes beleeft op deze manier vele avonturen waarin hij leert over de liefde en de dood. Dit laatste leert hij van Pluizer en Cijfer. Uiteindelijk komt Johannes voor een keuze te staan; leven in de fantasiewereld met Windekind of het normale menselijke bestaan. Hij kiest toch maar voor de realiteit en het normale leven, ook al is hier de dood, het verdriet en pijn.

Het impressionisme

Het impressionisme is een stroming die vooral is terug te vinden in de kunst van de jaren 80. Het was een tegendraadse beweging, tegen het conservatieve en klassieke in de maatschappij en de kunst. Het draaide de impressionisten om de beleving van het moment en het maken van nieuwe, originele creaties.

De stroming is echter ook in de literatuur terug te zien. Grote kenmerken van het literaire impressionisme zijn het overmatige gebruik van bijvoeglijknaamwoorden, het verzinnen van nieuwe woorden (ook wel bekend als neologismen) en het gebruiken van oude, vergeten woorden. Het doel van de schrijvers was het neerzetten van een zo origineel mogelijke tekst.

Er zijn vele invloeden van het impressionisme in het boek De Kleine Johannes terug te zien. Met name het taalgebruik past bij de stroming. Zo schrijft van Eeden: ‘Stil! Wat was dat? Het schoot als een suizeling over het watervlak, als een licht windvlaag die een scherpe snee in het water groeft. Het kwam van de duinen, van de wolkgrot.’ Dit is een hele beschrijvende vertelwijze, die echt gaat over de beleving van het moment door Johannes. Van Eeden gebruikt verder in het verhaal ook enorm vaak bijvoeglijk naamwoorden. Bijna elk deel van de omgeving lijkt te worden omschreven met metafoor of vergelijking. Op deze manier draait het verhaal minstens evenveel om de kunst als om de betekenis. Dit is een duidelijk onderdeel van het literair Impressionisme. Ook de originaliteit en creativiteit die de schrijver met zijn taalgebruik laat zien past bij de stroming.

Verder wordt er veel natuur beschreven en wordt de natuur gepersonaliseerd. Van Eeden schrijft bijvoorbeeld ‘Waar witte waterlelies dreven en het riet lange fluisterende gesprekken hield met de wind.’ Door de natuur op deze manier te beschrijven in het boek wordt laten zien dat de natuur als erg belangrijk wordt gezien door de auteur. Dit past ook erg goed bij het impressionisme.

Ook wordt bij het lezen van de proza duidelijk dat het draait om de persoonlijke belevingen van Johannes. De jongen maakt van alles mee en de lezer gaat zo mee in het leven van Johannes. Het gehele verhaal is dan ook vanuit het perspectief van Johannes geschreven. Alles is hierdoor zeer subjectief. Subjectiviteit maar vooral de persoonlijke beleving zijn kenmerkend van het impressionisme.

Een ander uiterst belangrijk aspect van het impressionisme is originaliteit. De Kleine Johannes lijkt een sprookje maar het komt niet helemaal overeen met andere sprookjes en verhalen. Zo komen er wel elfjes, kabouters en andere fantasiefiguren in het boek voor, maar zijn deze niet zoals de figuren in andere sprookjes. Windekind is bijvoorbeeld een zoon van de zon en de maan en de kabouter is niet op zoek naar goud maar naar de waarheid. En de andere personages in het boek zijn ook zeer origineel. Ook begint en eindigt de proza op een zeer originele manier.

Het doel van de schrijver

De avonturen die Johannes mee maakt hebben een symbolische betekenis, waarbij de personages uit het verhaal de delen uit zijn jeugd vertegenwoordigen. Windekind representeert Frederik van Eeden zelve als jong, fantasierijk kind. Wistik staat voor zijn drang naar het vinden van antwoorden naarmate hij ouder wordt en Pluizer en cijfer staan voor zijn tijd bij de universiteit waar hij veel met het materialisme in aanraking kwam. Van Eeden laat met de proza zien hoe men constant streeft naar iets beters. Johannes was aan het begin van het boek dol gelukkig, maar wilde daarna antwoorden op vragen en streefde naar een beter leven. Wie constant streeft naar beter zal echter niet gelukkig worden.

Frederik van Eeden en de Tachtigers

De schrijver, Frederik van Eeden, was een huisarts en daarna een psychiater. Waar hij opgroeide waren kunst en wetenschap belangrijke elementen. Een ander bekend boek van hem is “de koele meren des doods”.

Frederik van Eeden ontmoette Willem Kloos en Albert Verwey en deelde met hen zijn afschuw voor literatuur bestaande uit clichés. Samen wilden ze nieuwe literatuur aan het licht brengen en dominee dichters (de schrijvers van ouderwetse, onoriginele teksten) uit de weg ruimen. Het tijdschrift De Nieuwe Gids, met Kloos als redacteur, maakte dit mogelijk. Zo werd hoofdstuk 1 van De Kleine Johannes hoofdstuk gepubliceerd. De schrijver kreeg eerst nooit publicatie, maar Kloos wilde de nieuwe vooruitdenkende schrijvers een podium geven. Hij was een van de Tachtigers, en de tachtigers waren kunstenaars die zich vooral bezig hielden met impressionisme en naturalisme.

Toen De Nieuwe Gids verscheen is er uiteindelijk ook een bundel genaamd Grassprietjes verschenen. Deze bundel was geschreven door Cornelis Paradijs, dit was echter een pseudoniem voor niemand minder dan Frederik van Eeden zelf. Met de bundel heeft van Eeden uiteindelijk heel wat reputaties van dominee dichters kunnen schaden, door hun voor paal te zetten. Dit deed hij door de dominee dichters tactisch met hun eigen middelen onderuit te halen. Dit komt erg overeen met het impressionisme, aangezien het tegen het ouderwetse en onoriginele in gaat. Veel vrienden van van Eeden waren dan ook impressionisten.

Het verhaal over de kleine Johannes in het sprookje wordt tot op de dag van vandaag nog steeds gelezen. Het is onderhand ook al vertaald naar meerdere talen.

Uiteindelijk is van Eeden uit de groep van tachtigers gebroken, doordat hij steeds meer richting het idealisme neigde. Dit leidde ertoe dat het niet meer samen ging met de Tachtigers. Hij volgde uiteindelijk meer de weg van het spiritueel socialisme.

Eigen mening

Ik ben het eens met de stroming als je kijkt naar dat kunst er moet zijn om de kunst en niet alleen om de onderliggende betekenis. Als je een stuk leest is het vaak veel beter als het echt goed geschreven is dan wanneer er echt goede levenslessen in zitten.

Rond 1880 heeft het Impressionisme enorm veel invloed gehad. De tachtigers waren impressionisten en de Tachtigers hebben de hele Nederlandse literatuur gemoderniseerd. Op deze manier heeft ook het impressionisme via de Tachtigers een grote en langdurige invloed op de Nederlandse literatuur. Ook hedendaags heeft het Imperialisme zeker veel invloed. Je ziet het nog steeds vaak terug dat een tekst meer gaat om de manier waarop het is geschreven en originaliteit dan de diepere boodschap.

Bronnen